ลานดงหลวง

สมัยอยู่ดงหลวง อาว์เปลี่ยนทุ่มเทกับโครงการสูบน้ำด้วยไฟฟ้าเพื่อการชลประทานห้วยบางทรายเต็มที่ เรียกว่าทุ่มสุดตัว

ผมเองมีประสบการณ์การทำงานในพื้นที่ชลประทานมาแล้วที่เขื่อนลำปาว กาฬสินธุ์ และหลายเขื่อนในอีสาน ก็เข้าใจระบบการปลูกพืชในพื้นที่แบบนี้ดีพอสมควร เราส่งเสริมน้ำเพื่อพืชเศรษฐกิจหลังนา ซึ่งพืชเหล่านี้ได้แก่ มะเขือเทศส่งโรงงาน ยาสูบเตอร์กิส ข้าวโพด
อาว์เปลี่ยนลงมือทำพร้อมๆกับเกษตรกรที่เป็นชนเผ่าไทโซ่

เราตั้งกลุ่มผู้ใช้น้ำ จัดระบบ ระเบียบกลุ่ม มีกองทุน ก่อนการเพาะปลูกมีการประชุม ให้ข้อมูลเกษตรกรในเรื่องพืชเศรษฐกิจ ซึ่งเกษตรกรจะเป็นคนเลือกชนิดพืชเอง แล้วก็ปฏิบัติตามขั้นตอนที่นักวิชาการแนะนำ พี่เลี้ยงกำกับ เยี่ยมเยือน ดูแล ปรึกษาหารือ กันตลอดทุกวัน

สามปีผ่านไป ซึ่งเป็นช่วงปลายโครงการ เริ่มมีเกษตรกรตัดสินใจเอายางพารามาปลูก จากการแนะนำของทางจังหวัด และช่วงนั้นราคายางเป็นแรงจูงใจให้เกษตรกรหันไปสนใจยางพารา แต่ก็มีเกษ๖รกรกลุ่มหนึ่งยังร่วมมือกับเราทำการเพาะปลูกพืชเศรษฐกิจต่อไป โดยเฉพาะมะเขือเทศส่งโรงงานหลวงเต่างอย เพราะพื้นที่ดงหลวงไม่ไกลจากที่ตั้งโรงงาน และผู้บริหารโครงการหลวงกับเราก็คุยกันอยู่

แต่แล้วปัญหาก็เกิดขึ้นเมื่อกล้ามะเขือเทศที่เราไม่ทราบเลยว่าเป็นพันธุ์อะไร รู้จักแต่เบอร์ ประสบการเป็นโรคทำให้ผลผลิตตกต่ำ จนถึงล้มเหลว แม้เราจะวิ่งเอาตัวอย่างต้นที่เป็นโรคเข้าห้องแลปที่คณะเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น แต่ก็สายเกินไปแล้ว

และปัญหาเช่นเดียวกันก็เกิดซ้ำขึ้นอีกในปีต่อมา…เหลือแต่เกษตรกรที่ปลูกยาสูบได้ผลผลิตที่เข้าเป้า แต่พบว่า เกษตรกรไทโซ่ ไม่เคยคุ้นเคยกับการทำการเกษตรแบบ Intensive crop ที่ต้องเฝ้าดูแลใกล้ชิด แบบไม่ให้คลาดสายตา

เมื่อสิ้นสุดโครงการ เราถ่ายโอนกิจการนี้ให้แก่ อบต.

เมื่อวันที่ 27 ผมไปเยี่ยมมาพบว่า

• ชาวบ้านเข็ดต่อความล้มเหลวในการปลูกมะเขือเทศส่งโรงงานหลวงเต่างอย เหลือแต่เกษตรกรที่สนใจปลูกยาสูบเตอร์กิส
  
• กองทุนยังอยู่ การทำงานของโรงสูบน้ำยังใช้ได้ แต่ราคาค่ากระแสไฟฟ้าแพงมากขึ้น
  
• ที่ตกใจคือ พื้นที่เดิมเป็นพื้นที่ปลูกข้าวไร่ กลายเป็นยางพารามากขึ้น
  
• ได้คุยกับเกษตรกร เขาย้ำว่าโรงสูบน้ำคือหลักประกันการมีข้าวกิน เพราะเป็นน้ำเสริมการทำนา หากช่วงปลูกข้าวฝนไม่มี ก็จะร้องขอให้สูบน้ำใส่แปลงนา แม้ว่านี่ไม่ใช่วัตถุประสงค์ของการจัดตั้งก็ตาม
  
• ที่ตกใจมากขึ้นไปอีกคือ นายสมัย เป็นชาวบ้านที่เราฝึกอบรมให้เป็นคนดูแลโรงสูบน้ำนั้นบอกกับเราว่า ท่านนายกองค์การบริหารส่วนตำบล สนับสนุนให้ชาวบ้านปลูกยางพารา และแจกกล้ายางพาราให้ครอบครัวละ 50 กล้า ทุกครัวเรือนที่เสนอขอ
  

การไปเยี่ยมเยือนครั้งนี้ยังไม่มีเวลามากนักในการพูดคุยกับทุกคน นี่เป็นเพียงข้อมูลเบื้องต้นเท่านั้น

มีประเด็นมากมายที่ค้างคาใจที่ต้องมีเวลาเข้าไปสะสาง

สัปดาห์นี้ร้อนปานหยัง… เทอร์โมมิเตอร์บอกเราว่าวันนี้ที่ขอนแก่น 41 C ครับ นกสามชนิดบินมาเล่นน้ำที่ผมใส่ในจ่นวางบนหาเสา วันนี้มีตัว “ต่อ” บินมาทุก 15 `วินาที น่าจะเอาน้ำไปทำรังด้วย

อากาศร้อนแบบนี้ผมนึกถึงความรู้ที่นักป่าไม้เคยเล่าให้ผมฟังว่า หากเราบินสูงขึ้นไปเบื้องบนมองลงมา ในกรณีพื้นที่ดงหลวงจะเห็นพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นสีน้ำตาลนั่นคือพื้นที่ราบ หรือค่อนข้างราบ หรือพูดอีกทีคือไม่ใช่พื้นที่ภูเขา ส่วนตรงกลางรูปนี้คือพื้นที่บริเวณที่เป็นภูเขาคือเทือกเขาภูพาน ซึ่งดงหลวงจะอยู่ซีกตะวันออกของ

พื้นที่เช่นนี้นักป่าไม้เล่าให้ฟังว่า หากอากาศร้อนมากและเป็นเวลายาวนาน เช่นเป็นเวลาสองสามเดือนขึ้นไป จะก่อให้เกิดผลกระทบทางระบบนิเวศวิทยามาก คือไอร้อนจากรอบๆพื้นที่ที่กว้างขวางนั้นจะลอยเข้าไปเผาผลาญพื้นที่ป่า ภูเขา ซึ่งจะทำให้เกิดผลกระทบต่อการเจริญเติบโตของต้นไม้ในป่า โดยเฉพาะต้นไม้ตามชายขอบป่า

เป็นความเข้าใจพื้นฐานทั่วไป ว่าหากความร้อยเผาพลาญสิ่งใดก็จะทำให้ความชื้นในสิ่งนั้นๆระเหิดระเหยออกไปมากกว่าปกติ ซึ่งนักป่าไม้พูดเสมอว่า ไม้ต้นใดที่ถูกไฟป่าเผาผลาญ มั้ต้นนั้น เหล่านั้น พื้นที่นั้นๆก็จะชะงักการเจริญเติบโต มีการศึกษาเรื่องนี้เป็นวิทยาศาสตร์ด้วย ความรู้เรื่องนี้ทำให้นักธรณีวิทยาศึกษาวงปีของไม้ที่กลายเป็นหินและทำนายถึงไฟป่าในอดีตที่เคยเผาผลาญป่าไม้มามากต่อมากแล้ว…

ยิ่งป่าไม้ไม่มีความอุดมสมบูรณ์ หรือความชื้นมีน้อย ไอร้อนที่เกิดจากพื้นที่รอบๆป่าที่เป็นพื้นที่โล่งเตียนนั้นจะพัดเข้าไปเผาผลาญต้นไม้ในป่า ยิ่งส่งผลกระทบต่อการเจริญเติบโตของป่ามากขึ้นไปอีก

ส่งผลกระทบมากมายครับ ความร้อนนี่นะ นอกจากทางกายภาพแล้ว การเจริญเติบโตของพืชต่างๆมีมากมาย รวมทั้งพืชเศรษฐกิจที่ทำให้เกิดการแปรปรวนขึ้นในวงจรปกติ เช่น ในออสเตรเลียพบว่า องุ่นสุกเร็วขึ้น ส่งผลกระทบต่อแผนงานทั้งหมด

และแน่นอนมักเป็นผลกระทบที่ก่อให้เกิดความเสียหายทั้งสิ้น

ผมยังจำติดตาที่อาว์เปลี่ยนไปสอนกลุ่มแม่บ้านเครือข่ายไทบรู ดงหลวงทดลองคั่วใบผักหวานให้เป็นชา ด้วยเตาฟืนและหม้อดิน

ดงหลวงนั้นถือถิ่นผักหวานป่าที่มีชื่อเสียงมานาน และเป็นพืชป่าเศรษฐกิจที่มีราคาสูงขึ้นทุกปี แต่ทั้งหมดเป็นพืชป่า ที่ชาวบ้านจะเข้าป่าไปเก็บผักหวานป่ามาบริโภค และที่กลายเป็นพืชป่าเศรษฐกิจเพราะเอามาขาย และเป็นที่นิยมมาก เพราะเอามาผัดก็อร่อย เอามาแกงกับไข่มดแดงก็ยิ่งอร่อย

เมื่อผักหวานป่าเป็นเงินเป็นทางการทำลายต้นผักหวานป่าก็เกิดขึ้นโดยอัตโนมัติเพราะทุกคนก็จะขึ้นป่าไปเอาผักหวานมาขายเพราะเมื่อเป็นที่นิยมราคาก็แพงขึ้น นอกจากจะเอาใบอ่อนแล้ว ดอกก็เก็บมาหมดยิ่งราคาแพง ยิ่งทำลายการขยายพันธุ์

ชาวบ้านรู้ว่าผักหวานเป็นพืชซาดิสซ์ การเก็บใบก็ไม่ต้องไปทนุถนอมหักกิ่งเอามาเลย มันยิ่งแตก ถึงขนาดเผาป่าให้ไฟลวกต้นผักหวาน แล้วเขาจะรีบแตกใบอ่อน…

เมื่อมีโครงการ คฟป.เราก็ส่งเสริมชาวบ้านเพาะผักหวานป่า แล้วเอาไปปลูกในสวน ลดการเข้าป่า ลดการทำร้ายป่า

อาว์เปลี่ยนทราบว่าทางเชียงใหม่เอาผักหวานป่ามาทำชา และมีราคาแพงมาก จึงเอาความรู้นี้เผยแพร่ในดงหลวง เพื่อแปรรูปผักหวานป่าให้เป็นชาผักหวานป่า โดยเริ่มจากกลุ่มแม่บ้านเครือข่ายไทบรู

ครั้งนั้นก็หลายปีมาแล้ว ทำให้กลุ่มแม่บ้านมีความรู้เรื่องนี้ แต่ก็ไม่ได้ทำกันอย่างจริงจังเท่าไหร่นัก เพราะยังเป็นเพียงระยะเริ่มต้น เมื่อโครงการมีกิจกรรมส่งเสริมให้มีเกษตรกรทายาท หรือพยายามสนับสนุนเยาวชนหันมาทำการเกษตรต่อจากพ่อแม่ ก็มีการอบรม ในเรื่องต่างๆมากมาย หนึ่งในนั้นคือการทดลองทำชาผักหวานป่า

กลุ่มเกษตรกรทายาทสืบเทคนิควิธีการทำชาผักหวานป่ามาจากกลุ่มแม่บ้าน แล้วก็ทดลองทำและแจกบ้าง ขายบ้าง จน กรมการศึกษานอกโรงเรียน หรือ กศน.มาเห็นจึงเข้ามาต่อยอดสนับสนุน โดยทำสติกเกอร์ และแผ่นพับประชาสัมพันธ์ และส่งเสริมเอาไปออกงานต่างๆที่จังหวัดจัด หรือหน่วยงานอื่นๆจัด

เท่าที่สอบถามผู้นำเกษตรทายาท บอกว่าได้รับการตอบรับที่ดีพอสมควร แต่ยังไม่ถึงกับการสั่งซื้อไปจำหน่ายเป็นจำนวนมากๆ จุดเด่นของชาผักหวานป่าคือ หอม รสชาติดี ส่วนคุณสมบัติ หรือคุณค่าทางอาหารและสรรพคุณนั้นยังไม่ทราบอย่างเป็นทางการ

ผู้นำเกษตรทายาทกล่าวว่า กศน.กำลังเอาไปส่งให้หน่วยงานที่รับผิดชอบวิจัยดูว่ามีคุณค่าทางอาหารอย่างไรบ้าง มีสรรพคุณทางยาอย่างไรบ้าง..

ผมเองก็รับปากกับกลุ่มนี้ว่าจะพยายามจะช่วยเหลือเรื่องการยกระดับให้ได้ อย. และการประสานงานให้หน่วยงานที่ทำวิจัยคุณค่าและสรรพคุณชาผักหวานป่า

ตอนนี้สมาชิกเครือข่ายไทบรู และสมาชิกกลุ่มเกษตรทายาทเร่งเพาะกล้าผักหวานป่ามากมายทีเดียว เพื่อขยายจำนวนต้นผักหวานป่าในสวน และขายให้แก่ผู้สนใจทั่วไปด้วย

สมาชิกเกษตรทายาทหนุ่มคนหนึ่งกล่าวกับผมว่า

ผมอยากจดลิขสิทธิ์ และจดทะเบียนแหล่งกำเนิดภูมิศาสตร์ด้วย….

เอาแล้วซิ..งานที่อาว์เปลี่ยนสร้างไว้นั้น กำลังเติบโตและมีอนาคตมากทีเดียวครับ