ลานจอมป่วน

กรณีศึกษา: ป่าชุมชน

พ.ศ. 2532 เหตุเกิดที่ บ้านห้วยแก้ว อุทยานแห่งชาติป่าแม่ออน อ.สันกำแพง จ. เชียงใหม่

ชาวบ้านที่บ้านห้วยแก้วกิ่ง อ.แม่ออน รวมพลังคัดค้านนายทุนที่เข้ามาเช่าพื้นที่ป่าสาธารณะเพื่อปลูกสวนป่าเศรษฐกิจจุดกระแสการเรียกร้องกฎหมายป่าชุมชนเป็นครั้งแรก และนำเสนอนโยบายสาธารณะ ในการจัดการทรัพยากรท้องถิ่นแบบมีส่วนร่วม ทำให้เกิด พรบ.ป่าชุมชนขึ้น เป็นการใช้ภูมิปัญญารักษาป่า

ภูมิปัญญาของชาวบ้าน  รวมทั้งปกาเกอะญอก็มีความคิด ความเชื่อที่จะดูแลรักษาป่า

……เราอยู่กับป่ามาหลายสิบปี มีภูมิปัญญา  ความเชื่อ ที่จะรักษาป่า  แล้วนำมาตั้งเป็นกฏ ระเบียบป่าที่เป็นรูปธรรม  เป็นป่าชุมชน

กรณีศึกษา: ภาคใต้  ป่าพรุคันธุลี อ.ท่าชนะ จ.สุราษฎร์ธานี

ตัวอย่างท่านพุทธทาสรักษาป่า  ธรรมะคือธรรมชาติ  พระเจ้าคือธรรมชาติ  ป่าคือธรรมชาติ  ความศักดิ์สิทธิ์  คนทำให้ศักดิ์สิทธิ์  บริบทที่ทำให้ศักดิ์สิทธิ์คือคน

ป่าพรุคันธุลีเดิมเป็นแหล่งทรัพยากรน้ำ  พืชพรรณ สัตว์น้ำและสัตว์ป่า  ต่อมามีปัญหาทั้งจากการใช้ประโยชน์ของชาวบ้านและทางราชการ   นับตั้งแต่การให้สัมปทานไม้เพื่อทำไม้หมอนรถไฟของการรถไฟแห่งประเทศไทย   ชาวบ้านก็อพยพเข้าจับจองพื้นที่ป่าพรุ  ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2470-2505  มีการทำลายป่าพรุอย่างต่อเนื่องทำให้เกิดปัญหาการขาดแคลนน้ำในการเพาะปลูก  เกิดไฟป่าอย่างรุนแรงในปี พ.ศ. 2525  ซึ่งทำลายป่าพรุไปมากกว่าครึ่ง

พ.ศ. 2533 มีนายทุนเข้ามากว้านซื้อที่ดินจากชาวบ้านเพื่อปลูกยางพาราและปาล์มน้ำมัน  ส่งผลต่อความเป็นอยู่ของชาวบ้าน  มีการตัดไม้เพื่อสร้างศูนย์วิจัยยาง  ส่งผลต่อการลดลงของน้ำและทำให้เกิดความไม่มีเสถียรภาพของป่าพรุ

ชาวบ้านจึงเริ่มมีแนวคิดที่จะรักษาพื้นที่ชุ่มน้ำพรุคันธุลี  ซึ่งมีพื้นที่ 875 ไร่  อาศัยแนวธรรมะคือธรรมชาติของท่านพุทธทาส  โดยคุณจันทโชติ ภู่ศิลป์  เป็นแกนนำก่อตั้งกลุ่มอนุรักษ์พรุขึ้นมา  เริ่มทำกิจกรรมฟื้นฟู  เริ่มจาก

• ชุมนุมขับไล่นายทุนที่เข้ามากว้านซื้อที่ดินบริเวณพรุออกไปจากพื้นที่ในปี พ.ศ. 2534
• ร่วมกันขุดคูน้ำจากคลองส่งน้ำของโครงการเร่งรัดพัฒนาชุมชนเข้ามาเก็บไว้ในพรุ
• วางแผนอนุรักษ์พื้นที่ชุ่มน้ำพรุคันธุลี
• เป็นแกนกลางในการติดต่อระหว่างชาวบ้านกับหน่วยงามที่รับผิดชอบดูแลพื้นที่ป่าพรุ
• ปลูกจิตสำนึกแก่ชาวบ้านและเยาวชนที่อาศัยอยู่รอบๆพื้นที่ชุ่มน้ำพรุคันธุลี

ในปี พ.ศ. 2540 มูลนิธิคุ้มครองสัตว์ป่าและพันธุ์พืชแห่งประเทศไทย  พบพรรณพืข 36 ชนิด  พรรณปลา 29 ชนิด  สัตว์ป่า 98 ชนิด  นกประเภทต่างๆมากถึง 50 ชนิด  พบหอยทาก 2 ชนิดที่ไม่มีรายงานพบในประเทศไทยมาก่อน

ปัจจุบันป่าพรุคันธุลีเป็นเป็นแหล่งศึกษาด้านธรรมชาติวิทยา ในฐานะที่เป็นหนึ่งในพื้นที่ชุ่มน้ำของภาคใต้ตอนบน  มีหลักสูตรสิ่งแวดล้อมศึกษา เรื่องป่าพรุคันธุลีในโรงเรียนท่าชนะและเยาวชนในท้องถิ่นของตัวเอง

อีกกรณีหนึ่งของภาคใต้คือพื้นที่อ่าวปัตตานี

อ่าวปัตตานีซึ่งมี 30 หมู่บ้าน  ประชากรประมาณ 50,000 คน  เดิมก็มีความอุดมสมบูรณ์มาก  ต่อมาก็เริ่มมีเรืออวนรุนอวนลากเข้ามา  เกิดผลกระทบต่อจำนวนสัตว์น้ำมาก  รวมทั้งปัญหาโรงงานอุตสาหกรรม  การทำลายระบบนิเวศน์ชายฝั่งเพื่อเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ

เกิดความขัดแย้งระหว่างกลุ่มที่ทำอวนลากซึ่งมีฝ่ายราชการบางหน่วยงานและนายทุนหนุนหลัง  กับกลุ่มที่ทำประมงพื้นบ้านตามวิถีเดิมที่มีกรมประมงคอยช่วยเหลือ

จนในที่สุดชุมชนก็แตกสลายเพราะจับปลาไม่ได้  มีการอพยพไปประกอบอาชีพในพื้นที่อื่นรวมทั้งประเทศเพื่อนบ้าน(มาเลเซีย)

ปัจจุบันชาวบ้านก็เริ่มหันกลับมาแก้ปัญหาใหม่  ด้วยการปลูกจิตสำนึก  ศึกษาเรื่องราววัฒนธรรมชุมชน  ใช้ลิเกฮูลู  เป็นสื่อชาวบ้านเพื่อปลูกจิตสำนึก  นำไปสู่การมีเครือข่ายฟื้นฟูอ่าวปัตตานี  ใช้ภูมิปัญญาเป็นสื่อในการปลูกจิตสำนึก

เริ่มจากเครือข่าย 13 ชุมชน  แล้วจะขยายอีก 22 ชุมชน

……….นักวิชาการมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี กลุ่มหนึ่ง นำโดย อ.นุกูล รัตนดากูล ได้ร่วมกันทำวิจัยลุ่มน้ำสายบุรี ซึ่งเป็นอู่ข้าวอู่น้ำสำหรับคนในพื้นที่ยะลา นราธิวาส และปัตตานี
“ชาว บ้านที่นี่ยังมีความผูกพันอยู่กับความเชื่อทางศาสนาอยู่มาก และวิถีชีวิตของพวกเขาเชื่อมโยงอยู่กับธรรมชาติ แต่เพราะความบริสุทธิ์ของพวกเขาทำให้กลายเป็นจุดอ่อนที่ถูกเอารัดเอาเปรียบ อยู่เสมอ” การคลุกคลีอยู่กับชาวบ้านในชุมชนมาหลายสิบปี ทำให้ อ.นุกูลเข้าใจและเข้าถึงชาวบ้านเป็นอย่างดี “เหมือนนิทานเรื่องม้าอารี พอชาวบ้านยอมให้คนนอกเข้ามา แต่ในที่สุดตัวเองก็อยู่ไม่ได้ ที่เห็นเป็นตัวอย่างคือ เรื่องการเลี้ยงกุ้ง เลี้ยงหอย ที่เอาที่ส่วนรวมของชุมชนไปใช้ สุดท้ายก็ตกไปเป็นของนายทุน”
แม้การ ทำลายทรัพยากรธรรมชาติของทุกที่ทั่วประเทศไทยจะตกอยู่ในอาการเดียวกัน แต่ อ.นุกูลมองว่าในส่วนของแม่น้ำสายบุรียังถูกทำลายน้อยกว่าแม่น้ำสายอื่น เนื่องจากมีเงื่อนไขบางประการที่ช่วยปกป้องเอาไว้
“การจัดการฐาน ทรัพยากรให้เกิดความเป็นธรรมเป็นเรื่องที่สำคัญ การที่ภาครัฐจะเข้ามาดำเนินการอย่างหนึ่งอย่างใดควรให้ชุมชนเข้าไปมีส่วน ร่วม และกลไกของรัฐต้องปรับวัฒนธรรมการทำงาน ที่สำคัญคือต้องแสดงให้เห็นถึงความจริงใจ ไม่ใช่ทำงานกันแบบฉาบฉวย”….

จาก จากต้นน้ำสู่ปากอ่าว “สายบุรี” ลัดเลาะชุมชนมุสลิมมลายู(จบ)
โดย ภาสกร จำลองราช padsakorn@hotmail.com

อีกกรณีหนึ่งจากอีสานคือเรื่องเกลือโปแตซ

เกลือมีความสำคัญต่อมนุษย์มาก บางคนเรียกเกลือเป็นทองคำขาว

• สมัยโรมัน  ใช้เกลือเป็นค่าจ้างทหาร (บางคนว่า Salary มาจากคำว่า Salt)
• สมัยก่อนมีพ่อค้าที่เดินทางในทะเลทรายจำนวนมาก  ราคาเกลือแพงพอๆกับทองคำ
• ประเทศฝรั่งเศส(สมัยพระเจ้าหลุยส์ที่ 16) มีเหตุการณ์วุ่นวายเนื่องจากเก็บภาษีเกลือสูงเกินไป
• อินเดีย สมัยที่อังกฤษปกครองอยู่  ห้ามคนอินเดียทำเกลือ  คานธีเลยประท้วงอย่างสงบจนเป็นเอกราชพ้นจากการปกครองของอังกฤษ
• ในสงครามกลางเมืองของอเมริกา  ฝ่ายเหนือคุมโรงงานผลิตเกลือได้  เป็นเหตุให้ชนะสงคราม
• สมัยอยุธยา สนธิสัญญาเบาว์ริง  รัฐบาลสยามสงวนสิทธิในการส่งออก ข้าว เกลือและปลา  ถ้าเห็นว่าจะขาดแคลน

อาณาจักรเกลือในดินแดนอีสาน คือหลักฐานที่ห้วงทะเลได้ฝากทิ้งไว้ ราว ๑๐๐ ล้านปีมาแล้ว น้ำทะเลที่ไหลท่วมดินแดนแห่งนี้ได้ถูกปิดกั้นด้วยเทือกเขา การยกตัวของเทือกเขาภูพานตอนกลางของภาค ได้ทำให้เกิดการแบ่งดินแดนอีสานเป็น ๒ ส่วน มีลักษณะเป็นแอ่งคล้าย ๆ ก้นกะทะ ประกอบด้วย ส่วนที่อยู่ทางเหนือเรียกว่า “แอ่งสกลนคร” และส่วนทางตอนใต้ที่เรียกว่า “แอ่งโคราช”

ขอบแอ่งที่ยกตัวขึ้นนั้นก็ได้กั้นให้เกิดเป็นทะเลปิด น้ำทะเลที่ถูกขังอยู่ใน “แอ่ง” นานวันเข้าน้ำเค็มเหล่านี้ก็ถูกแสงแดดแผดเผาจนเหลือเป็นเพียงตะกอนเกลือหิน และ แร่โพแตชที่เป็นแร่ที่พบไม่กี่แห่งในโลกอยู่บนแผ่นดิน และจากการเปลี่ยนแปลงทางธรณีวิทยาตลอดเวลาน้ำบาดาลก็ได้กัดเซาะโดมเกลือ (dome) ใต้ดินจนทรุดตัวลงกลายเป็นทะเลสาบต่างๆ ดังนั้นหากพบหนองน้ำหรือทะเลสาบที่ไหนในภาคอีสาน เช่น บึงกาฬ (หนองคาย) หนองหาร ( สกลนคร) และหนองหาน ( อุดรธานี) จึงให้สันนิษฐานได้ว่าข้างล่างเป็นโดมเกลือนั้นเอง

“ผลึกเกลือ” อันเกิดขึ้นจากการเกาะเกี่ยวกันอยู่ระหว่างโมเลกุลของโซเดียมกับคลอไรด์ (NaCI) นี้ มนุษย์รู้จักมันมานานนับพันๆปี ตั้งแต่ก่อนยุคประวัติศาสตร์ เกลือเป็นสิ่งมีค่ายิ่งนอกจากเป็นแร่ธาตุจำเป็นต่อร่างกายที่ช่วยรักษาสมดุล ในร่างกายแล้ว เกลือยังมีบทบาทในชีวิตประจำวันอย่างมาก เป็นวัตถุดิบที่สำคัญในข้าวของเครื่องอุปโภคบริโภคจำนวนไม่น้อย เช่น น้ำปลา สบู่ ผงชูรส น้ำหอม ฟอกสีกระดาษและสิ่งทอ การฟอกหนัง ทำวัตถุระเบิด ใช้ในอุตสาหกรรมเหล็กกล้าและรถยนต์ อุตสาหกรรมด้านอาหาร ทำฝนเทียม เป็นต้น

จาก แอ่งเกลือ ขุมทรัพย์อีสาน โดยบัวอีน

นอกจากนี้ ประโยชน์ที่สำคัญที่สุดของแร่โปแตชคือ การนำไปสกัดให้ได้เป็นโพแทสเซียมในการผลิตปุ๋ย   ซึ่งมีค่ามหาศาล

ภาพ Pimai Salt Mining;โรงงานเกลือที่ใหญ่ที่สุดในประเทศอยู่ที่โคราชที่อำเภอพิมาย
ที่มา www.nesac.go.th

กลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานี เรียกร้องให้ยุติบทบาทกรรมการแก้ไขปัญหาการดำเนินโครงการเหมืองแร่โปแตซ

ภาคอีสานเป็นแหล่งที่มีเกลือและโปแตซมาก  แต่การนำมาใช้ประโยชน์ก็จะก่อปัญหากับสิ่งแวดล้อมและวิถีชีวิตของชุมชนอย่างมากมายเช่นกัน  ก็เป็นปัญหาที่ท้าทายในอนาคต

เราจะใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นแก้ปัญหานี้ได้ไหม?

เราจะให้ประชาชนมีส่วนร่วม  พูดคุยกันว่าจะนำทรัพยากรธรรมชาติจำนวนมหาศาลนี้มาใช้ประโยชน์ร่วมกันอย่างไร?

กระบวนทัศน์ทุนนิยม  โลกาภิวัฒน์  หรือวิถีตะวันตกจะมองโลกแบบแยกส่วน  มองเป็นการแข่งขัน  ผู้ที่แข็งแรงเท่านั้นที่จะอยู่รอด  เชื่อว่าวิทยาศาสตร์สามารถเอาชนะธรรมชาติได้  ยอมรับว่าทฤษฎีความรู้เหนือกว่าสิ่งใด  เชื่อเรื่องการรวมศูนย์อำนาจ  และมีวิวัฒนาการเป็นเส้นตรง  มุ่งไปข้างหน้าอย่างไม่หยุดยั้ง

ส่วนกระบวนทัศน์ชุมชนาภิวัฒน์ หรือวิถีตะวันออก  จะมองตรงข้าม คือมองโลกเป็นองค์รวม  เชื่อในความร่วมมือ  ประสานเป็นหนึ่งกับธรรมชาติ  เชื่อในวิถีปฏิบัติ  เชื่อในการกระจายอำนาจไปสู่ท้องถิ่นและชุมชน  และเน้นความสำคัญทางจิตวิญญาณ

แต่อาจารย์ก็สรุปว่า  คงต้องดำเนินไปโดยยึดทางสายกลาง  ประยุกต์ใช้ทั้งสองทาง

Facebook

« « Prev : ภูมิปัญญาท้องถิ่น: ต้นทุนทางสังคมไทยในการจัดการความขัดแย้ง

Next : เปิดเวทีพูดคุยกับอาจารย์บัณฑร อ่อนดำ » »