ลานจอมป่วน

ศาสตราจารย์ ดร.ชัยวัฒน์ สถาอานันท์

ความสามารถที่จะคืนชีวิตชีวาให้กับสังคมและศักยภาพที่จะจินตนาการถึงอนาคตร่วมกันได้  เปรียบเทียบกับชีวิตสมรส บางครอบครัวก็มีปัญหาเกิดความแตกแยก  บางคู่มันจมอยู่กับสิ่งที่เกิดขึ้นแล้วมันล็อคอยู่กับอดีตที่แตกแยกขัดแย้ง  เดินเจอหน้ากันก็คิด…หลอกลวงกัน ….มีเมียน้อย  มันล็อคไว้โอกาสจะทำอะไรก็ทำไม่ได้ทำให้เสียโอกาสที่จะคืนชีวิตชีวา  ทำอย่างไรถึงจะก้าวข้ามอดีตนั้นไปได้  ถ้าคืนชีวิตชีวาได้ก็จะมามองว่าเราจะมีอนาคตร่วมกันได้อย่างไร?

สังคมก็เหมือนกัน เหมือนกับชีวิตแต่งงาน เหมือนกับชีวิตคู่

บทเรียนจากต่างประเทศมีการศึกษาเรื่องราวต่างๆที่เกิดขึ้น  แบ่งผลการศึกษาออกมา  5 กลุ่ม

กลุ่มที่ 1 มีความพยายามในการลืมความรุนแรงในอดีต  จึงไม่พยายามทำความจริงให้ปรากฏขึ้น  อยากให้เห็นว่าการทำเรื่องปรองดองต้องทำบนฐานของความรู้ไม่ใช่ใช่ความรู้สึก  เช่น “ไม่ได้  ต้องหาความจริงเท่านั้น”  เช่น

กรณีแคนาดากับชนพื้นเมืองไปเปลี่ยนอัตลักษณ์ชนพื้นเมือง

กรณีสงครามเวียตนามกับอเมริกา  ไม่ค่อยพูดถึงสงครามเท่าไหร่  เพราะถ้ายังจมปลักกับเรื่องนี้เวียตนามจะอยู่ในอาเซียนอย่างไร?  ประเทศไทยเป็นฐานทัพอากาศที่ส่งเครื่องบินไปทิ้งระเบิดในเวียตนาม ในลาว…ถ้าอยากจะทำมาค้าขายกันก็ต้องพยายามลืมให้หมด  มีการรวมเวียตนามเหนือและเวียตนามใต้  เวียตนามใต้ตอนนั้นก็เข้าข้างอเมริการบกับเวียตนามเหนือ  ถ้าไม่ลืมจะอยู่กันอย่างไร?

สงครามกลางเมืองในสเปน(1936-1939)

ถ้าลืมเป็นการปรองดองรึเปล่า?

กลุ่มที่ 2 ไม่มีการลืมความรุนแรงและพยายามทำความจริงให้ปรากฏขึ้นแต่ก็ไม่สามารถปรองดองได้  เช่นกาน่าและเปรู(เปรูมีคนถูกฆ่าและสาบสูญ 69,280 คน)  เวลาคิดเรื่องการปรองดองมีเรื่องให้คิด 9 เรื่อง  ทั่วโลกจะสนใจแค่ความจริง ความยุติธรรม  ใครรับผิด

กรณีของกาน่าและเปรู  ไม่ลืม  พยายามเอาความจริงให้ปรากฏแต่ก็ปรองดองกันไม่ได้

กลุ่มที่ 3  ให้ความสำคัญกับการทำให้ความจริงปรากฏและมีการเล่าความจริงในที่สาธารณะ  แต่ยิ่งเล่ายิ่งยุ่งยิ่งแย่  และความยุติธรรมไม่ปรากฏแต่อย่างใด  คือกรณีของรวันดาและเซียร่า เลโอน

กรณีของรวันดาเป็นการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ของเผ่า(Tutzi) และเผ่าฮูตู(Hutu) มีคนตาย  800,000-1,000,000 คน ที่น่าสนใจของการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ครั้งนี้ไม่ได้ใช้อาวุธปืนอัตโนมัติ  แต่ใช้มีดใช้ดาบทำ  และความรุนแรงที่เกิดเกิดระหว่างเพื่อนบ้านกัน คำถามของนักวิจัยคือฆ่าลูกของเพื่อนบ้านที่เห็นกันมาตั้งแต่เด็กได้อย่างไร?

หลังจากเหตุการณ์นี้มีการดำเนินการด้วยการให้มีส่วนร่วมของชุมชนซึ่งกำลังเป็นที่นิยมกันในปัจจุบันทุกวงการ มีการกระจายอำนาจและพูดเรื่องการปรองดองโดยชุมชนกลับก่อปัญหา  ไม่ได้แก้ปัญหา ในรวันดามีการตั้ง Gacaca (Gacaca jurisdiction) การปรองดองในท้องถิ่นซึ่งมีถึง 9,000 หน่วย ยึด “Ukuri,Ubutabera,Ubwiyunge – Truth,Justice,Reconciliation) ผู้พิพากษากาซาซาเป็นคนในท้องถิ่น  ถูกเลือกโดยชุมชนและไม่เคยยุ่งเกี่ยวกับการฆ่ามาก่อน  ไม่ได้รับผลตอบแทนใดๆ  แต่ได้สิ่งของชดเชยอย่างอื่นเช่นวิทยุ  และผู้พิพากษาเป็นผู้หญิงมากกว่าผู้ชาย  กาซาซาถูกออกแบบเพื่อช่วยการตรวจสอบคดีที่ค้างคาจำนวนมหาศาล  รวมถึงคดีที่ยังไม่มีการไต่สวนแก่นักโทษที่อยู่ในคุก  การไต่สวนของกาซาซาจะมีอาทิตย์ละหนึ่งวัน  อาจจะเป็นสนามกีฬาเล็กๆ  ตลาด  โรงเรียน ฯลฯ

มีการลงโทษผู้กระทำผิด  ปล่อยนักโทษที่บริสุทธิ์  จัดให้มีการชดใช้ค่าเสียหาย  เน้นกระบวนการค้นหาความจริงและสนับสนุนกระบวนการไกล่เกลี่ยระหว่างฮูตูกับทุตซี่ เป็นความพยายามที่จะดำเนินการตามทฤษฎีการมีส่วนร่วมที่ดีมาก  แต่ผลที่เกิดขึ้นเพราะ Gacaca

“ผู้คนในชุมชนจึงไม่ไว้วางใจกันและกัน”

“กระบวนการปรองดองอาจจะเกิดขึ้นได้หากไม่มีกาซาซา”

“มีความแตกต่างระหว่างสันติภาพและความมั่นคง  ทุกวันนี้เรามีความมั่นคง  แต่ไม่ใช่สันติภาพ  ผู้คนไม่ใช้ความรุนแรงเพียงเพราะเขากลัวผู้มีอำนาจ….รวันดากำลังจะเป็นแบบอิรักในไม่ช้านี้  ความเกลียดชังได้มาจากมิติต่างๆ  และกาซาซาเป็นสาเหตุให้ครอบครัวต่างๆขัดแย้งกัน  เด็กๆที่พ่อแม่ของเขาอยู่ในคุกจะถามเสมอว่าพ่อแม่อยู่ที่ไหน?  พวกเขาเตรียมจะแก้แค้น”

การสารภาพบาปในคริสตศาสนาเป็นการสารภาพใน Private Space แล้วจะได้รับการยกโทษ  แต่ Gacaca  ทำใน Public Space ทำให้เกิดมีเรื่องของความอาย  ศักดิ์ศรี  เกิดความเคียดแค้นเมื่อรับทราบความจริงที่เกิดขึ้น

การปรองดองเสี่ยง  ผลอาจจะออกมาแบบนี้ก็ได้

กลุ่มที่ 4  แม้จะให้ความสำคัญกับการทำให้ความจริงปรากฏขึ้นและการเล่าความจริงแต่ความยุติธรรมไม่ปรากฏแต่อย่างใด (อัฟริกาใต้)  กรณีนี้เป็นตัวอย่างที่ประสบความสำเร็จ แต่ก็มีจุดอ่อนเพราะ “ข้อมูลไม่ตรงและไม่ครบ,  ชดเชยไม่ทั่วถึง,  นิรโทษกรรมคนผิด ไม่ยุติธรรม,  ให้อภัยไม่ลง,  รอนสิทธิผู้เสียหาย,  สร้างวัฒนธรรมคนผิดลอยนวล,  ไปไม่ถึงปรองดอง  เพราะคนผิวดำรู้สึกไม่ได้รับความเป็นธรรม  คนผิวขาวที่ถูกกล่าวหารู้สึกถึงแต่ความเกลียดชังและอคติ

กลุ่มที่ 5 ให้ความสำคัญกับการทำให้ความจริงปรากฏขึ้นและความยุติธรรมเริ่มปรากฏประจักษ์ชัดขึ้นเรื่อยๆซึ่งเหมาะสมกับเงื่อนไขของการปรองดองที่ยั่งยืนมากที่สุด  เช่นในกรณีของอาร์เจนติน่าและชิลี  ซึ่งเดิมเป็นเผด็จการ มีการละเมิดสิทธิมนุษยชนมาก  แต่มีการปรองดองได้ค่อนข้างยั่งยืนเพราะมีการปรองดองมากับการเปลี่ยนระบอบ (Regime Changes) การเปลี่ยนแปลงทางการเมือง  ที่สำเร็จเพราะมีการเปลี่ยนแปลงจากระบอบเผด็จการหรืออำนาจนิยมแบบทหารมาเป็นระบอบประชาธิปไตย ชิลีประธานธิปดีก็เป็นผู้หญิงมีควาพยายามเรื่องสิทธิมนุษยชนมาก

การปรองดองในสังคมไทยมีความเสี่ยงสองชั้น

ชั้นแรกการปรองดองเกี่ยวพันกับความเสี่ยงอยู่แล้ว  เพราะการปรองดองสัมพันธ์กับความไว้วางใจและจะไว้วางใจได้ก็ต้องเสี่ยง

ชั้นที่สองสังคมไทยเป็นสังคมความเสี่ยง (Risk Society) เป็นความเห็นทางวิชาการเพราะองค์กรอยู่ได้ก็เพราะความไว้วางใจเลยมีความเสี่ยง  ธนาคารก็อยู่บนฐานของความไว้วางใจ  เมื่อไหร่ธนาคารเจ๊ง  เจ๊งไม่ใช่เพราะถูกคนปล้นแต่เจ๊งเพราะประชาชนไม่ไว้วางใจ  ไม่เชื่อถือ  ถ้าความภักดีต่อสถาบันหมายถึงอย่างนี้  โจทย์จะเป็นว่าจะรักษาความภักดีนี้อย่างไร?  ถ้าเข้าใจผิดก็ตั้งหน้าจ้างยามอยู่นั่นแหละเพราะเข้าใจโจทย์ผิด  มัวแต่แก้ปัญหาโจรปล้นแบงค์  มันเรื่องเล็ก  ไม่ได้คิดถึงเรื่องทำอย่างไรถึงจะสถาปนาสายสัมพันธ์ระหว่างสถาบันกับลูกค้า

ถ้าไปผิดทางเพราะเข้าใจผิดก็แก้ความขัดแย้งไม่ได้เลยไปใช้อย่างอื่นเพราะเห็นว่าใครก็เป็นโจรที่จะมาปล้นธนาคารหมด  เลยตรวจหมด ใครจะมาเข้าธนาคาร

1. ระบบราชการแตกแยกภายในทุกระบบ?
2. กลไกผ่อนเบาความขัดแย้งทุกอันอ่อนกำลังเพราะความยืดเยื้อของความขัดแย้ง?
3. รัฐอ่อนแอในด้านความสามารถที่จะเผชิญกับความขัดแย้ง?

การจะแก้ไขความขัดแย้งก็มีความไว้วางใจซึ่งมีความเสี่ยง  คนต้องมีความไว้วางใจถึงจะทำ  มิฉะนั้นความขัดแย้งก็จะลุกลามต่อไป มีโอกาสที่จะเกิดความรุนแรงขึ้นได้  การใช้ความรุนแรงก็มีบทเรียนมาแล้ว  บางคนบอกว่าได้ผลได้ประโยชน์  ปัจจุบันเราอยู่ในสถานการณ์พิเศษอย่างที่ทราบกันอยู่ อยู่ในเงื่อนไขพิเศษ  ประวัติศาสตร์ที่เปลี่ยนแปลงไปจากเดิมพอสมควร

ถ้าไม่คิดถึงเรื่องการปรองดอง  ไม่เข้าใจเรื่องความขัดแย้งจริงๆแล้ว ไม่พูดถึงเรื่องทางเลือกอื่นเช่นสันติวิธี ของพวกนี้ไม่ใช่พูดแล้วแก้ได้เลยเป็นเรื่องที่ต้องใช้เวลา  มองกันตรงๆไม่งั้นก็แก้ไม่ได้  เป็นเรื่องที่ต้องเสี่ยง

ในอนาคตจะอยู่กันอย่างไร?  ปัจฉิมโอวาทของพระพุทธเจ้าสำคัญมาก

“ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ เราขอเตือนท่านทั้งหลาย สังขารทั้งหลายมีความเสื่อม ความสิ้นไปเป็นธรรมดา ท่านทั้งหลาย จงบำเพ็ญไตรสิกขา คือศีล สมาธิ ปัญญา ให้บริบูรณ์ด้วยความไม่ประมาทเถิด”

การอยู่กับอนาคตคืออยู่อย่างไม่ประมาท การประมาทหมายถึง

• ไม่รู้จักตนเองว่าเปลี่ยนไปอย่างไร?
• ไม่รู้ว่าสภาพของโลกภายนอกเปลี่ยนไปอย่างไร?
• ถือเอาว่าสามารถยื้ยุดฉุดความเปลี่ยนแปลงได้

ความมีสติ ระลึกได้  รู้ตัวทั่วพร้อมสำหรับสังคมไทยหมายความว่าอย่างไร? หมายความว่าสังคมไทยเปลี่ยนไปแล้ว  เราเรียนมาว่าสังคมไทยเป็นสังคมเกษตร  ไม่ใช่แล้ว  เปลี่ยนไปแล้ว  แรงงานส่วนใหญ่อยู่ในภาคแรงงานไม่ใช่ภาคเกษตร  ชาวนาทุกวันนี้ก็ไม่ใช่ชาวนาในอุดมคติเหมือนเดิมที่เราเคยเห็น  เป็นชาวนาซึ่งผูกเข้ากับระบบทุนของการเกษตรไปนานแล้ว  มีหนี้มีสิน เปลี่ยนแปลงไปจากเดิมเยอะ ตอนนี้ต้องเข้าใจว่าเปลี่ยนไปอย่างไรแล้ว

บ้านเมืองมีความขัดแย้งลูกศิษย์ก็คิดแตกต่างกันไป  บางคนก็โกรธอาจารย์เพราะว่าไม่เข้าใจใจว่าทำไมไม่ทำอย่างนั้น ไม่ทำอย่างนี้   ต่อมาก็โทรมาบอกว่าหายโกรธแล้วอาจารย์ส่วนหนึ่งก็สีเหลือง  ลูกศิษย์จำนวนหนึ่งก็แดง  คนรุ่นอาจารย์ก็มีความสัมพันธ์กับสถาบันประเพณีไม่เหมือนกับคนรุ่นหลัง   วันนี้เปลี่ยนไปพอสมควร ต้องตระหนักว่าการเปลี่ยนแปลงมันเป็นจริง  วันนี้มันเปลี่ยนไปเป็นยังไงแล้ว  นอกจากเห็นว่าตัวเองเปลี่ยนยังไงแล้วโลกเปลี่ยนยังไงด้วย  ปัจจุบันโลกเรามีความเสี่ยงสูงเพราะคนคนหนึ่งสามารถสร้างความเสียหายได้มากด้วยเทคโนโลยีปัจจุบัน

การก่อการร้าย 9-11 ลงทุนไม่เกิน 500,000 เหรียญ  แต่อเมริกาต้องลงทุนในการต่อต้านการก่อการร้ายเป็นแสนล้านเหรียญ  ที่สำคัญมีคนกลุ่มหนึ่งในสังคมโลกเชื่อว่าตัวเองสามารถหยุดการเปลี่ยนแปลงของโลกได้  ซึ่งอันตรายมาก  พุทธศาสนาสอนว่าความเป็นจริงคือการเปลี่ยนแปลง  อย่าไปยึดติดกับมัน  แปลว่าอย่าบังคับไม่ให้มันเปลี่ยนเพราะทำไม่ได้  เป็นสาระสำคัญของการที่จะอยู่กับอนาคตอย่างไม่ประมาท

Facebook

« « Prev : การบริหารจัดการความขัดแย้งด้วยความสมานฉันท์ (3)

Next : สันติวิธีกับการแก้ปัญหาชายแดนใต้ (1) » »